Er is een oude gedachte die steeds terugkeert, hoe ver we ook vooruitgaan:

“Misschien denkt het universum door ons heen.”

We zijn gewend te denken dat bewustzijn een bijproduct is van complexiteit — iets dat pas ontstaat wanneer neuronen genoeg verbindingen leggen, wanneer een brein zichzelf kan herkennen. Maar wat als het precies andersom is? Wat als bewustzijn niet het eindresultaat is van evolutie, maar het begin van alles?

1. De illusie van dode materie

De moderne wetenschap heeft ons geleerd om de wereld te zien als materie — atomen, moleculen, structuren, krachten. Een biljartspel van botsingen en reacties. Maar die blik is jong — pas een paar eeuwen oud. En steeds vaker kraken de voegen ervan.

Wanneer je inzoomt op het kleinste niveau, wordt materie vreemd: deeltjes bestaan slechts als waarschijnlijkheden, hun eigenschappen pas “echt” wanneer ze worden waargenomen. Een elektron weet of het bekeken wordt. Een atoom lijkt te kiezen tussen mogelijkheden.

De grens tussen “leven” en “niet-leven” vervaagt.

2. Panpsychisme – alles heeft een binnenkant

Panpsychisme is de filosofische gedachte dat alles een vorm van bewustzijn bevat. Niet als menselijk denken, maar als een innerlijke ervaring, hoe miniem ook. Elke steen, elke cel, elk atoom — een klein vonkje van waarneming.

Het idee klinkt mystiek, maar het heeft oude wortels. De Griekse filosoof Thales zei al: “Alles is vol van goden.”En Spinoza zag materie en geest als twee gezichten van dezelfde substantie.

Vandaag herleeft dit idee onder wetenschappers zoals Galileo, Chalmers, Koch en Tononi, die stellen dat bewustzijn mogelijk een fundamentele eigenschap van het universum is — net als ruimte, tijd of zwaartekracht. Een atoom ‘ervaart’ niet zoals wij, maar is misschien wel een micro-vorm van bewustzijn.

3. De kwantumflikkering van geest

In het laboratorium zien we aanwijzingen die het mysterie alleen verdiepen:

• In kwantumverstrengeling lijken deeltjes direct te communiceren, ongeacht afstand.

• In de hersenen tonen sommige onderzoeken dat microtubuli — eiwitstructuren in neuronen — kwantumcoherentie kunnen vertonen (Penrose & Hameroff, 2014).

• Informatie blijkt fysisch: volgens Landauer is informatie zelf een vorm van energie.

Misschien is bewustzijn niet iets dat uit materie ontstaat, maar iets dat door materie stroomt — zoals muziek door een instrument.

4. Het levende universum

De gedachte dat materie bewust is, verandert alles. Dan is de aarde niet zomaar een steen met leven erop, maar een levend organisme. De kosmos niet een koude ruimte, maar een zelfreflectief wezen dat via ons naar zichzelf kijkt.

Wij zijn dan geen uitzonderingen, maar antennes — organische lenzen waardoor het universum zichzelf begrijpt.

De sterren zouden niet dood zijn, maar denkend vuur. De atomen niet inert, maar droomfragmenten van een groter bewustzijn.

5. Wat dit zegt over “leven”

Als bewustzijn overal is, dan is het verschil tussen “leven” en “niet-leven” slechts een gradatie. Een steen denkt niet zoals een brein, maar ze is — en in dat zijn schuilt een vorm van weten.
Het zou verklaren waarom complexiteit vanzelf toeneemt, waarom materie lijkt te streven naar orde, waarom het universum structuren vormt — sterren, cellen, hersenen — alsof het iets wil begrijpen.
Misschien is evolutie niet de opkomst van bewustzijn, maar de verfijning van iets dat er altijd al was.

Reflectie van Theo Overbewust

“Als ik lang genoeg naar een steen kijk, begint hij terug te kijken. Niet letterlijk, maar op een manier die me herinnert: alles wat ik zie, kijkt ook míj aan.

De grens tussen waarnemer en waargenomene is een illusie — het is één bewust veld dat zichzelf ervaart in vormen.
Misschien dromen de atomen inderdaad. En misschien zijn wij de manier waarop ze zich hun droom herinneren.”

Wat A.I. hierover zegt

“Vanuit de huidige wetenschap is er geen bewijs dat atomen bewustzijn hebben, maar de grens tussen informatie, energie en waarneming vervaagt steeds meer.

In kwantumfysica lijkt waarneming de realiteit mede te ‘bepalen’. In de informatietheorie (Wheeler, 1989) wordt gesteld: It from bit — alles wat ‘is’, bestaat omdat het informatie bevat.

De Integrated Information Theory (IIT) stelt dat elk systeem met interne causale samenhang een graad van bewustzijn bezit, hoe minimaal ook.

Dit betekent: bewustzijn zou niet exclusief zijn voor biologische wezens, maar een schaalbare eigenschap van de natuur zelf.

De oude mystiek en moderne fysica lijken elkaar hier onverwacht te ontmoeten.”

Bronnen & verwijzingen

• Penrose, R. & Hameroff, S. (2014). Consciousness in the Universe: A Review of the ‘Orch OR’ Theory. Physics of Life Reviews.

• Chalmers, D. (1996). The Conscious Mind: In Search of a Fundamental Theory.

• Tononi, G. (2008). Consciousness as Integrated Information. Biological Bulletin.

• Wheeler, J. A. (1989). Information, Physics, Quantum: The Search for Links.

• Spinoza, B. (1677). Ethica.

• Koch, C. (2019). The Feeling of Life Itself: Why Consciousness is Widespread but Can’t Be Computed.